سرگذشت پیانو
بسیاری از مردم از جمله حرفه‌ای‌های عرصه موسیقی وقتی با مدارک باقیمانده از نوازندگان بزرگ روبه‌رو می‌شوند، حیرت می‌کنند. بسیاری از این مدارک صوتی است و به قبل از سال ۱۹۲۵ تعلق دارد و دسترسی به آنها ساده نیست. در میان فهرست بلند‌بالای نوازندگانی که قبل از شروع قرن بیستم بسیار فعال بودند و صفحاتی از آثارشان وجود دارد به نام‌های مهمی بر می‌خوریم. از طریق بررسی صفحات موسیقی موجود، می‌توانیم آگاه شویم که نوازندگان قرن نوزدهم چگونه و با چه کیفیتی وارد تجارت موسیقی شدند. تعدادی از این پیانیست‌ها کار خود را بعد از اختراع برق و ساخته شدن گرامافون‌های برقی در تجارت موسیقی ادامه دادند و آنچه را می‌نواختند، به ناشران آثار می‌فروختند. «سرگذشت پیانو»، کتابی ا‌ست که تاریخچه پیانو و نوازندگان بزرگ آن ‌را بررسی می‌کند. مجلات و نقدهای روزنامه‌ای از سال ۱۸۰۰ به بعد، نامه‌ها و نوشته‌های نوازندگان، نامه‌های موسیقیدانان و مصنفان به دوستان‌شان درباره آثاری که از نوازندگان شنیده‌اند و اظهارنظر مردم زمان درباره آنچه که روی صحنه‌های موسیقی می‌دیدند، مستنداتی هستند که در فراهم کردن تصاویر و متون این کتاب از آنها استفاده شده است منبع دیگری که در تدوین این کتاب به کار رفته، صحبت‌های استادان موسیقی معاصر درباره نوازندگان است. آن‌طور که نویسنده کتاب، هارولد شوئنبرگ در مقدمه‌اش گفته است، مقدار زیادی از این اطلاعات کاملا غیراعتماد بود. به گفته او مردان سالخورده موسیقی همیشه تمایل دارند که در گذشته‌ زندگی کنند و چشم‌اندازی را که از آن‌روزها در مقابل دیدگان ما می‌گشایند، آلوده به اوهام و خیالات شخصی ایشان است و پرده‌ای از مه غلیظ شکوه و افتخار نه چندان واقعی جلوی واقعیت‌ها را می‌گیرد و نمی‌گذارد تصویر درستی به ما برسد.
شوئنبرگ هدف از نوشتن این کتاب را جستجو میان همین خاطرات عنوان می‌کند، به این امید که آنچه غیرواقعی است دور بریزد و آنچه را که می‌تواند در روشن کردن تصویر نوازندگان بزرگ مفید باشد، برگزیند. در «سرگذشت پیانو» از نوازندگان بزرگ یاد خواهد شد، نه به قصد داستان‌سرایی و نقل احوال بلکه به نیت مطالعه در نقش مهم و اساسی نوازندگان بزرگ پیانو که تاثیرات شگفت‌آوری بر نسل خود به جا گذاشتند و در بسیاری از موارد در نوع نگاه نسل‌های بعد به فلسفه موسیقی دخالت کردند. در این کتاب دقت شده که چهره‌های اصلی پیانو از قلم نیفتند و مسیر نوزاندگی پیانو از موتزارت و کلمنتی تا زمان حاضر به عنوان یکی از نیروهای عمده جهان موسیقی روشن شود.
«سرگذشت پیانو» ۳۸ فصل دارد و کتاب به لحاظ خاطره‌هایی که در آن وجود دارد و نثر نیمه داستان‌گونه بخشی فصل‌ها، خواندنی و از زمانی که پیانو ساخته شد به دلیل رنگ زیبای صدا و توانایی ان در اجرای همزمانچندین نت، این ساز بزرگ همواره مورد توجه موسیقیدانان در سبک های مختلف بوده و هست. موسیقی ایران هم از این پدیده مستثنی نبوده و پیانو در اون نقش قابل توجه ای روایفا کرده. اولین پیانوهایی که وارد ایران شد در واقع هدایایی بودند از طرفپادشاهان اروپایی به شاهزادگان و شاهان ایران، که از این سازها سالها نوازندگانسایر سازهای درباری بصورت کاملا" ابتدایی استفاده میکردند. محمد صادق خان کهنوازنده سنتور دربار بود، گاهی اوقات سری هم به پیانوی دربار می زد و قطعاتی را همبا آن ساز می نواخت. استمرار و علاقه ایشان به نواختن پیانو به حدی رسید که بعدهارسما" نوازنده پیانو شد و در مواردی هم تجربیات خود در استفاده از این ساز را دراختیار دیگران قرار میداد.

اما نوازندگی پیانو بطورجدی سالها پس از ورود این ساز به ایران شروع شد، یعنی پس از آنکه لومر موسیقیکلاسیک را وارد ایران کرد. لومر یک افسر نظامی و معلم موسیقی فرانسوی بود که بهدعوت ناصرالدین شاه برای تدریس در دارالفنون به تهران آمده بود. لومر با همکاریسالار معزز که معلم سلفژ بود و در گروه موسیقی نطامی تدریس میکرد و مدتی هم شاگردکورساکوف بود، شروع به تدریس رسمی پیانو در ایران کردند. در همین سالها بود که پایاتودهای پیانو و همچنین اتودهای سایر سازها مثل ویلن، فلوت و ... به جمعموسیقیدانان و نوازندگان ایرانی باز شد.

پس از انقلاب مشروطه و با توجه بهتمایل رضا شاه به فرهنگ غرب، رسمن مدرسه موسیقی در ایران تاسیس شد و انجمن هایموسیقی مانند انجمن فیلارمونیک تهران شروع به گسترش موسیقی غربی کردند. بتدریج سازپیانو بعنوان ساز اجباری در هنرستاها و دانشگاهها در رشته های موسیقی کلاسیک تدریسشد و در کنار آن موسیقی سنتی و ایرانی نیز تمایل به استفاده از این ساز کلاسیک راپیدا کرد.

از اولین نوازندگانی که با استفاده از امکانات کامل پیانو اقدام به نواختن موسیقیایرانی کرد می توان به مرتضی محجوبی اشاره کرد. وی از آهنگسازان و نوازندگان اصلیرادیو و برنامه گلها بود و با بزرگانی چون بنان و قوامی همکاری میکرد. محجوبی جزواولین کسانی بود که آکوردهای مخصوص موسیقی ایرانی را روی پیانو اجرا کرد و توانستتوجه موسیقیدانان ایرانی را به پیانو بعنوان یک ساز با قابلیت های موسیقی ایرانی بهخود جلب کند. از ساخته های او میتوان به تصنیف های کاروان، پیش درآمد دشتی و نواینی اشاره کرد. قابل توجه این که شیوه نوازندگی و آهنگسازی مشیرهمایون شهردار و جوادمعرفی که از نوازندگان شاخص رادیو در آن زمان بودند نیز تحت تاثیر مجوبی بوده است. عکس سمت راست تصویر آقای مرتضی محجوبی را نشان میدهد.

جواد معروفی پس از دریافت دیپلم موسیقی از هنرستان فعالیتهای خودبرای تاسیس انجمن موسیقی را آغاز کرد و همواره بعوان سولیست آن ارکستر ایفای نقشمیکرد. وی با وجود آنکه شیوه خاص برای نوازندگی داشت از مرتضی محجوبی و مشیر همایونهم الهام گرفته بود. معروفی در کنار نواختن پیانو رهبر ارکستر رادیو و رهبر ارکستربزرگ گلها هم بود. از شاگردان موفق جواد معروفی میتوان از انوشیروان روحانی نام بردکه برای کمتر کسی در ایران گمنام است. وی در 18 سالگی برای ادامه تحصیل موسیقی بهکنسرواتوار پاریس رفت و پس از پایان تحصیلات به ایران برگشت و عضو شورای موسیقیرادیو تلویزیون ایران شد. انوشیروان روحانی نقش مهمی در معرفی پیانو بعنوان یک سازبرای موسیقی مردم پسند ایرانی ایفا کرد و قطعات و ساخته های او هنوز جزو زیباترین وخاطره انگیزترین قطعات مردمی میباشد.

دهه 60 هجری شمسی اوج هنر پیا نیستهایایرانی بود، اردشیر و انوشیروان روحانی ، سامان احتشامی و ... که اغلب از شاگردانجواد معروفی بودند در این میان جزو گروهی از نوازندگان بودند که بخاطر نواختناتودهای کلاسیک از تکنیک بالای برخوردار شدند. اغلب این پیانیستها که قطعات ایرانیمینواختند در حین تنظیم موسیقی به نکات خاصی در هارمونی موسیقی ایرانی دست پیدامیکردند که تا آن موقع کمتر برای کسی مشخص بود. بخصوص دستگاهها و گامهایی که کمترآهنگسازی سراغ آنها می رفت مانند سه گاه، بیات ترک و ... اما این پیانیستها همیشهبا تغییر کوک و آزمون و خطا راه حلهایی برای چند صدایی کردن دستگاههای موسیقیایرانی می یافتند. دقت کنید به این روش یکی از ضعف های موسیقی ایرانی که ضعفهارمونی بود بتدریج در حال رفع شدن بود.

خوشبختانه پس از انقلاب به علت بهادادن به موسیقی ایرانی و اصیل، نوازندگی پیانو ایرانی به قویترین حد خود از لحاظتکنیک و دانش موسیقی رسید بطوری که کارهای ایشان در مواردی به مراتب برتر از کارهاینوازندگان سایر سازهای ایرانی بود. کلاسیک بودن ساز پیانو از یکطرف و وجود مطالب وقطعات زیاد موسیقی کلاسیک برای این ساز در ایران به تدریج نوازندگی پیانو را ازحالت ایرانی به سمت کلاسیک سوق داد. اتفاقی که برای سایر سازها مانند ویلن در ایراننیفتاد، شاید به این خاطر که بیان احساسات ایرانی با توجه به توانایی های فیزیکیویلن امکانپذیرتر بود تا با پیانو، به بیان دیگر شاید یک دلیل کشیده شدن نوازندگانپیانو به سمت موسیقی کلاسیک در ایران عدم توانایی ساز در بیان احساسات ایرانیهمانند یک نوازنده ویلن بود.

در هر صورت امید است موسیقی ایرانی تنها مصرفکننده موسیقی کلاسیک و غربی نباشد و بتواند با استفاده از تکنیک ها و دانش آن حرفهای جدید و زیباتری از گذشته برای بیان داشته باشد. به قطعات زیر گوش دهید بطور حتمنفوذ موسیقی کلاسیک و غربی را در بیان احساسات یک ایرانی میتوانید در آنها مشاهدهکنید.جذاب است که همین ویژگی باعث می‌شود مخاطب با کتابی صرفا تخصصی روبه‌رو نشود..

مفهوم لغت پیانویا ساز پیانو چیست؟


piano: کلمه پیانو چند مفهوم کاربردی داره که توضیحشون میدم:

خود کلمه پیانو در لغت به مفهوم نرم و ملایم هست

کاربرد دیگه این کلمه در اجرای یک آهنگه که هر وقت گفته میشه یک قطعه رو به صورت پیانو

بنوازین یعنی اینکه آهنگ رو به طور آهسته بنوازین (آهسته بودن قطعه فقط منطق شماست و از

میزان یا مقدار خاصی پیروی نمیکنه)

مخفف کلمه پیانو در نت خوانی P هست که به اجرای پیانو(آهسته)ی یک قطعه اشاره میکنه

و اما مفهوم دیگه کلمه پیانو همون ساز پیانو هست که همه ما با اون آشناییم.کلمه پیانو تصغیر

شده کلمه piano forte هست (به معنای ساز شصتی دار) که رفته رفته به piano موسوم شده .

که از روی ساز دیگه ای به نام هارپیسکورد حدود 300 سال پیش ساخته شد که این ساز شباهت

زیادی با پیانو های امروزی داشت اما تفاوت هایی هم داشت.بارز ترین اختلافش این بود که تقریبا

تمام نتها به یک مقدار نواخته میشد یعنی آهسته یا محکم فشردن کلاویه ها تقریبا در این ساز

بی معنی بود. امروزه پیانو به 2 شکل مختلف ساخته میشه 1.grand piano که در زبان فارسی به

اشتباه پیانوی رویال گفته میشه و 2.Upright Piano که باز در زبان فارسی به پیانوی دیواری معروفن

پیانو 7 اکتاو داره که نسبت به ساز های دیگه محدوده صدایی بیشتری رو در بر میگیره

البته ارگ کلیسا 9 اکتاو داره اما با این حال از پیانو همیشه به عنوان

تنها ساز با بالاترین محدوده صدایی یاد میشه

مخترع پیانو که بود؟؟؟؟؟؟؟؟

1709 سالي مهم در تاريخِ پيانو است چرا كه «پيانو-فورته» (نام كامل ساز پيانو) در آن سال ساخته شد.

نويسنده اي با نامِ Scipione Maffei در مقاله اي كه راجع به پيانو فورته نوشته، آورده است كه Cristofori احتملا كسي است كه چهار هارپسيكورد با صداهاي بلند و آرام ساخت.

Maffei مي نويسد:" هركسي که از موسيقي لذت مي برد مي داند كه يكي از اصولي كه با تجربه هاي اين هنر از آن براي شگفت زده كردن شنونده استفاده مي كنند،‌تغييرات در شدت نرمي و بلندي صداست.

Bartolomeo Cristofori در 4 ماه مي متولد شد (1655-1732) او طراح و سازنده ي هارپسيكورد بود،‌در سال 1688 شهرت او توجه پرنس فلورانس، Ferdinando de Medici پسر دوك بزرگ توسكاني، را جلب كرد. پرنس 40 هارپسيكورد و اسپينت داشت و Cristofori را هم براي سر و سامان دادن مجموعه اش و هم براي ساخت انواع جديد استخدام كرد.

Cristofori در حدود سال 1700 شروع به كار بر روي سازي كرد كه شدت صدا متناسب با شدت فشار و ضربه به دكمه ها تفاوت كند . به جاي استفاده از قسمت استخواني پر پرنده براي زخمه زدن Cristofori روشي را ابداع كرد كه در آن به رشته ها توسط چكش ها يي با پوشش چرم گوزن از زير ضربه زده مي شد.

او دو هارپسيكورد با شيوه ي كار بازگشت ساخت ،‌ببينيم اين شيوه ي كار چيست؟

مكانيسم بازگشت( Escapement _ ترجمه بر اساس شيوه ي كار و نه لزوما معناي لغوي انجام شده مترجم)

مورد جديد مربوط به اين شويه اين بود كه در آن نه مانند هارپسيكورد زخمه زده مي شد و نه مانند كلاويكورد تانژانت وجود داشت. در عوض چكش هايي (‌مضراب هايي) به سيم ضربه مي زدند. دقيقا به همين دليل به اين سازها « هارپسيكورد چكشي » مي گويند

در اين مكانيسم ،‌چكش آزادانه حركت مي كند ( ونه در كنترل مستقيم و بي واسطه ي نوازنده) ، و وقتي به سيم برخورد مي كند دوباره به جاي اول بر مي گردد تا شرايط براي ضربه ي بعدي فراهم باشد. و اين مشكل اصلي بود! اگر نوازنده پيانو بخاهو نتي را فورا تكرا كند بايد كمي منتظر برگشت چكش به سر جاي اولش بماند! اين مشكل در قرن بعدي هم وجود داشت و هنوز نوازنده كنترل كاملي برروي بازگش چكش به جاي اولش نداشت.

اما به هر حال مكانيسم چكش Cristofori آن قدر خوب طراحي و ساخته شده بود كه تا 75 سال بعد هيچ روشي به اين ظرافت و دقت ابداع نشد. و در واقع حركت پيچيده ي پيانوهاي امروزي از همان ايده ي اصلي او ريشه مي گيرد.

باقي زندگي Cristofori

Cristofori حدود 20 تا از پيانوفورته هايش را در بين 1709 تا 1726 ساخت. حامي مالي او، Ferdinando در 1713 مرد ،‌اما او همچنان براي جانشين بعدي پرنس كار مي كرد. اما در اوايل قرن 18 ،‌جانشين بعدي خاندان Medici او را رد كرد و او نير مانند بقيه كارهايش را به فروش گذاشت. پادشاه پرتغال يكي از سازهاي او را خريد.

در 1726 تنها تك نگاره ي چهره ي Cristofori نقاشي شدو كه در آن مخترع پيانو در كنار سازش ايستاده. دردست چپش كاغذي است كه احتمالا نقشه ي طرز كار پيانو روي آن بوده است. متاسفانه تك نگاره در جنگ جهاني دوم نابود شد و تنها عكس هايي از آن باقي مانده است.

او تا آخر عمر خود پيانو ساخت و در كارهاي خود بهبود انجام داد.

نواختن موسیقی سنتی در پیانو

واختن موسیقی سنتی ایران با پیانومعمولی کار دشواریست چونکه ساخت پیانو بر پایه دوازده صوت در هر هنگام (اکتاو) است در صورتی که در موسیقی سنتی احتیاج به هفده صوت است، یعنی اگر پیانو را از اول برای موسیقی سنتی ساخته بودند میبایستی پنچ کلید به هر هنگام اضافه میکردند که البته طول آن پیانو یک برابر و نیم بزرگترو چندین برابرگرانترمیشد.

تمایز دیگر بین صوت های پیانو معمولی و اصوات سنتی ما، فاصله صوت ها از یکدیگراست. توضیح آنکه تنش (فرکانس) یک کلید پیانو نسبت به تنش کلید قبل از آن ٠٥٩٤ /١ یا تقریبا شش در صد بیشتر است. باین ترتیب اگر از یک کلید پیانو، مثلا سل، شروع کرده و پس از طی دوازده فاصله بطرف بالا حرکت کنیم به کلید هنگام یا سل دیگری خواهیم رسید که تنش آن دوبرابر کلید سل اولی خواهد بود. ضریب ٠٥٩٤ /١ در حقیقت ریشه دوازدهم عدد دو است یعنی عددی که چون دوازده مرتبه در خودش ضرب شود مساوی با عدد دو باشد. تصاعد تنش صوتی برمبنای یک ضریب مشخص که در تمام موسیقی غرب معمول است، یک حالت ِ تعادلی به موسیقی اروپایی میدهد که در موسیقی سنتی وجود ندارد و همین اعتدال درفواصل صوتی ِ موسیقی غربی است که همنوازی (هارمونی) را، دراجرای یک مجموعه بزرگی از آلات موسیقی، مثلا چون یک سنفونی، آسان ساخته است. در موسیقی ما بر عکس ِ موسیقی غرب تعادل صوتی بکاربرده نمیشود و فواصل صوتی تا اندازه ای منوط به دستگاه مورد نظراست، کما اینکه همنوازی بزعم آنچه که در غرب معمول است در موسیقی ما نایاب میباشد. البته در موسیقی ما، مانند اکثر تمدن های دیگر دنیا، فاصله هنگام بوضوح مطرح است.

محدویت سازهای غربی در اجرای موسیقی ایرانی:


نواختن موسیقی سنتی ایران با پیانومعمولی کار دشواریست چونکه ساخت پیانو بر پایه دوازده صوت در هر هنگام (اکتاو) است در صورتی که در موسیقی سنتی احتیاج به هفده صوت است، یعنی اگر پیانو را از اول برای موسیقی سنتی ساخته بودند میبایستی پنچ کلید به هر هنگام اضافه میکردند که البته طول آن پیانو یک برابر و نیم بزرگترو چندین برابرگرانترمیشد.

تمایز دیگر بین صوت های پیانو معمولی و اصوات سنتی ما، فاصله صوت ها از یکدیگراست. توضیح آنکه تنش (فرکانس) یک کلید پیانو نسبت به تنش کلید قبل از آن ٠٥٩٤ /١ یا تقریبا شش در صد بیشتر است. باین ترتیب اگر از یک کلید پیانو، مثلا سل، شروع کرده و پس از طی دوازده فاصله بطرف بالا حرکت کنیم به کلید هنگام یا سل دیگری خواهیم رسید که تنش آن دوبرابر کلید سل اولی خواهد بود. ضریب ٠٥٩٤ /١ در حقیقت ریشه دوازدهم عدد دو است یعنی عددی که چون دوازده مرتبه در خودش ضرب شود مساوی با عدد دو باشد. تصاعد تنش صوتی برمبنای یک ضریب مشخص که در تمام موسیقی غرب معمول است، یک حالت ِ تعادلی به موسیقی اروپایی میدهد که در موسیقی سنتی وجود ندارد و همین اعتدال درفواصل صوتی ِ موسیقی غربی است که همنوازی (هارمونی) را، دراجرای یک مجموعه بزرگی از آلات موسیقی، مثلا چون یک سنفونی، آسان ساخته است. در موسیقی ما بر عکس ِ موسیقی غرب تعادل صوتی بکاربرده نمیشود و فواصل صوتی تا اندازه ای منوط به دستگاه مورد نظراست، کما اینکه همنوازی بزعم آنچه که در غرب معمول است در موسیقی ما نایاب میباشد. البته در موسیقی ما، مانند اکثر تمدن های دیگر دنیا، فاصله هنگام بوضوح مطرح است.

گام استاندارد غربی:

گام دوازده صوتی غربی که بگام کروماتیک معروف است گامیست معتدل که درآن هر کلید پیانو، معرف یک صوت (یا یک نت ) میباشد. این گام شامل تمام ِ اصواتیست که در موسیقی غربی وجود دارد و کلیه موسیقی کلاسیک غرب و تمام آلات موسیقی اروپایی بر مبنای همین گام طرح شده اند. گام کروماتیک در حقیقت تلفیقی است از گام های نامعتدل ِ قبل از زمان باخ که دراروپای آنزمان معمول بوده. بعضی براین باورند که گام معتدل گامیست غیرطبیعی بدلیل اینکه اکثر خوانندگان سولو و یا تکنوازان ساز های بدون پرده خود بخود از اعتدال خارج میشوند. شاید همین طبیعی بودن موسیقی ماست که باعث ایجاد خود کاوی و یا بقول استاد مرتضی ورزی "غم" میشود. بهر صورت اگر جنبه اعتدال را فراموش کنیم، بجاست که گام هفده صوتی سنتی را "گام کروماتیک ایرانی" بنامیم چونکه هریک از پرده های تار و یا سه تار نماینده یکی از هفده صوت (یا نت) این گام است.

پیش از اینکه از معضل ِ جا دادن هفده صوت در دوازده کلید پیانو صحبت کنیم لازم است بچگونگی برآورد کردن فواصل نت ها در یک گام بپردازیم. همانطور که قبلا اشاره شد مقدار تنش هر کلید نسبت به کلید قبل از آن شش درصد بیشتر است. مثلا اگر از کلید "لا" با تنش ِ ٤٤٠ هرتز ( نوسان در ثانیه ) شروع کنیم، کلید مجاور آن یعنی "لا دیِز یا سی بمل" ٤٦٦ هرتز و "لای اکتاو" ٨٨٠ هرتز خواهد بود. اندازه گیری مستقیم تنش صوت بواحد هرتز کاریست عملی ولی بسیار مشکل که برای اولین دفعه توسط استاد ِ شادروان دکتر مهدی برکشلی بیش از شصت سال پیش بر روی آواز های ایرانی انجام گرفت. نحوه آسانتر که مناسب با پیانو الکترونیکی است، بکار گرفتن واحد جدیدیست بنام سِنت که مبنای آن نسبت ِ تنش ِ دوکلید در یک هنگام است، و بطریق زیرمحاسبه میشود:

C = log(F2 / F1 ) X 4000

که در معادله بالا

است. (F2 / F1) = فاصله به سنت و نسبت تنش دو کلید در یک هنگام C

بنا براین در گام کروماتیک معتدل فاصله هر کلید با کلید مجاور خود ١٠٠سنت است

C= log (1.0594) X 4000= 0.025 X 4000 = 100 cent

و فاصله با کلید هنگام ١٢٠٠سنت خواهد بود.

C= log (2) X4000 = 0.3 X 4000 = 1200 cent

برای ساختن یک قطعه موسیقی به ندرت به همهِ دوازده صوت در گام معتدل اروپایی یا به به همهِ هفده صوت درگام ایرانی احتیاج است. مبنای هر دو موسیقی بر پایهِ گام هشت صوتی یا گام ِ دیاتونیک استوار است که نت اول و نت هشتم ١٢٠٠سنت با یکدیگر فاصله دارند. در گامهای دیاتونیک اروپایی هشت نتِ اصلی از بین دوازده نتِ کروماتیک انتخاب میشوند بطوریکه فاصله بین هرنت و نت مجاور آن یا یکصد سنت (نیم پرده) و یا دویست سنت (یک پرده) است. گام های دیاتونیک اروپایی بر دو مدل، یا دو مُد، ساخته میشوند- مُدِ ماژور (گام بزرگ) و مُدِ مینور (گام کوچک).

مثلا دو گام از دوازده گام های بزرگ و فاصله آنها با مدل زیر انطباق دارند:

دو ماژور: دو - ٢٠٠- ر ِ-٢٠٠- می- ١٠٠- فا- ٢٠٠- سل - ٢٠٠- لا - ٢٠٠- سی - ١٠٠ - دو

سل ماژور: سل - ٢٠٠-لا - ٢٠٠-سی- ١٠٠- دو-٢٠٠- ر ِ - ٢٠٠- می-٢٠٠ - فا دیِز- ١٠٠ -سل

و همچنین دو گام از دوازده گام کوچک و فاصله آنها:

لا مینور: لا - ٢٠٠- سی- ١٠٠- دو- ٢٠٠- ر ِ-٢٠٠- می- ١٠٠- فا - ٢٠٠- سل - ٢٠٠- لا

سل مینور: سل-٢٠٠-لا -١٠٠-سی بمل-٢٠٠- دو-٢٠٠- ر ِ-١٠٠- می بمل-٢٠٠- فا -٢٠٠- سل

از مطالب بالا میتوان به چند نکته مهم پی برد:


١- کوکِ اروپایی ِ پیانو، که بر مبنای گام معتدل کروماتیک است، جوابگوی ِ هردو گام ِ بزرگ و کوچک میباشد. بقول شادروان عارف قزوینی اگر صد تا پیانو از کشتی پیاده کنند هر صدتا کوک ِ ماهور دارند، هرچند برداشت آن مرحوم کاملا صحیح نیست چونکه گام بزرگ قابلیت اجرای ِ همهِ گوشه های ماهور را ندارد.


٢- گام دیاتونیک اروپایی همنوازی بین چند ساز مختلف را آسان کرده است چونکه میتوان برای هر ساز یکی از دوازده گام، کوچک یا بزرگ، را که بآن ساز بخورد انتخاب کرد. این نوع همنوازی اجازه میدهد ساز هارا بچند گروه تقسیم کرده و برای هریک گروه، نت های ِ جدا گانه ای نوشت بطوریکه در جمع، چند صدایی تولید شده و عمق ِ محسوسی باجرای یک قطعه موسیقی بدهد.


٣- علاوه بر هشت نت اصلی که در بالا بآنها اشاره شد، چهار نوت فرعی دیگر نیزممکن است گاهگاهی موردِ استفاده قرار بگیرند.

روشهای متداول کوک کردن پیانو:


همانطور که در آغاز این مقاله ذکرشد پیانویی که دارای هفده صوت در اکتاو بوده و دارای تمام صوتهای ِ لازم ِ ایرانی باشد یافت نمیشود. خوشبختانه گام دیاتونیک ایرانی، مانند گام دیاتونیک اروپایی، بر مبنای هشت نت اصلی ساخته شده که در آن نت اول و هشتم ١٢٠٠ سنت از یکدیگر فاصله دارند، با این تفاوت که هشت نتِ اصلی ایرانی از هفده نتِ نا معتدل ِ "کروماتیک ایرانی" انتخاب شده نه از دوازده صوت معتدل "کروماتیک اروپایی". معضل ِ جا دادن هفده صوت ایرانی در دوازده کلید پیانو را میتوان با ایجاد پنج گام دیاتونیک ِ نا معتدل، یا پنج کوک خاص حل کرد. این پنج کوک که هریک با نام یکی از دستگاه های موسیقی ایرانی شناخته میشوند و بیش از صد سال پیش در بین پیانو نوازان ایرانی رواج یافته است، باین قرا ر است:
١- کوک شور، معرف دستگاه نوا و دستگاه شور و چهار نغمه آن- دشتی، ابوعطا، بیات زند و افشاری
٢- کوک ماهور، معرف دستگاه ماهور و دستگاه راست پنجگاه
٣- کوک همایون معرف دستگاه همایون و نغمه های آن- اصفهان و شوشتری
٤- کوک سه گاه معرف دستگاه سه گاه و بالاخره
٥- کوک چهارگاه معرف دستگاه چهار گاه.
کوک پیانو به منظور اجرای موسیقی ایرانی با وجود قدمت بیش از صد سال، هنوز به مرحله مشخصی نرسیده است و بستگی زیادی به انتخاب سبک و حساسیت گوش ِ خودِ نوازنده دارد، علاوه بر آن ساز های دیگر هم مجبور هستند خود را با پیانو وفق دهند. بعلاوه فواصلی که تا بحال مورد تائید نوازندگان ایرانی بوده، شامل پرده، نیم پرده، ربع پرده، سه چهارم پرده و پنج چهارم پرده، با اذعان همه نوازندگان اعدادی تقریبی اند. با دردست نداشتن وسایل اندازه گیری تنش صوتی و مقایسه آن با معیار های شناخته شده، کوک پیانوی سنتی امری کاملا ً خصوصی و شخصی بجا مانده است. باوجود چالش های فوق میتوان وجوه مشترکی در روش کوک پیانو بین نوازندگان سنتی مشاهده کرد
١ - اکثر نوازندگان کوک معتدل را ماخذ قرار داده و فقط به تغییر معدودی از دوازده کلید ِ هنگام اکتفا میکنند. باین ترتیب بیشتر فاصله ها بصورت معتدل ِ یکصد یا دویست سِنتی باقی میمانند.
٢ - چون وسعت تنش ِ ساز های ایرانی بیش از سه هنگام نیست، معمولا فقط سه هنگام میانی ِ پیانومورد استفاده قرار میگیرد.
٣ - ممکن است با دقت در کوک پیانو نوازنده بتواند مرکب نوازی کند یا بعبارت دیگر از یک دستگاه بدستگاه دیگری برود، هرچند اجرای مرکب نوازی مستلزم شنوایی بسیار حساس و آشنایی کامل بگوشه های دستگاه های مورد نظر است.
٤ - در بعضی کوک ها ممکن است فواصل یک گام را با فواصل گام ِ پیشین و یا بعدی تا اندازه ای تغییر داد. این روش که در بعضی از کوک های سنتورمرسوم است، منحصر به پیانوی معمولیست و اجرای آن گرچه مهم ولی در پیانوی الکرونیکی غیر ممکن است
در دو دهه اخیرآقای پروفسور هرمز فرهت که سالها سمت استادی کرسی موزیک را در دانشگاه دوبلین داشتند کتابی بعنوان "پندار دستگاه در موسیقی فارسی " (١) منتشر کردند که در آن شرح مبسوطی راجع باندازه گیری فواصل نت ها در گام های ایرانی درج شده است. با مطالعه برروی چند سه تار که بدقت کوک شده اند، ایشان براین باورند که فواصل را میتوان به پنج دسته مشخص تقسیم بندی کرد:
١- پرده ها که فاصله آن بین ٢٠٠ تا ٢٠٥ سنت است و اندکی با پرده دیاتونیک اروپایی تفاوت دارد.
٢- نیم پرده هایی که فاصله آنها ٩٠ سنت یا کمتر است و کاهش محسوسی از نیم پرده اروپایی است.
٣- پرده های میانی کوچک که فاصله آنها بین ١٢٥ و ١٤٥ سنت میباشد.
٤- پرده های میانی بزرگ که فاصله آنها بین ١٥٠ و ١٧٠ سنت است.
٥- پرده اضافی که فاصله آن در حدود ٢٧٠سنت بوده یعنی نزدیکتر به یک و نیم پرده اروپائیست و مورد استفاده زیادی نیست.
در اینجا برای روشن شدن نکات بالا بدو مثال اکتفا میکنیم که هر دو آنها کوک هائیست که آقای رامین ذوالفنون در نواختن موسیقی ایرانی بر روی پیانو بکار میگیرد. این قطعات به منظور اندازه گیری دقیق فواصل بر روی پیانوی الکترونیکی اجرا شده است. ایشان دارای سابقه طولانی در نواختن پیانو به سبک استادِ شادروان مرتضی محجوبی بوده و سال هاست که با کوکِ پیانو مأنوسند
١ - گام چهار گاه - این گام برروی گام دو ِ بزرگ ساخته شده است.
گام دو ِ بزرگ: دو- ٢٠٠- ر ِ -٢٠٠- می- ١٠٠- فا- ٢٠٠- سل - ٢٠٠- لا - ٢٠٠- سی - ١٠٠ - دو
گام چهارگاه : دو - ١٥٥- ر ِبمل - ٢٤٥ -می-١٠٠ -فا- ٢٠٠ -سل - ١٤٠- لابمل -٢٦٠ -سی - ١٠٠ -دو
در گام چهار گاه بالا کلید ر ِ بمل را باندازه ٥٥ سنت ( بطرف چپ) بالا برده و به ر ِ ُکرُن تبدیل میکنیم و همچنین با بالا بردن لا بمل باندازه ٤٠ سنت آنرا به لا ُکرُن تبدیل میکنیم. حاصل این جابجایی تغییر در فواصل اول، دوم، پنجم و ششم است. انتخاب کلید ها تا اندازه ای بسته بمیل ِ خود نوازنده است مثلا میتوانیم تنش ِ کلید ر ِ را ٤٥ سنت و کلید لا را ٦٠سنت (بطرف راست) کاهش دهیم تا گام ِ زیر را بسازیم که فواصل و صدای آن کاملا ً با گام فوق منطبق است.
گام دوم چهارگاه : دو- ١٥٥- ر ِ - ٢٤٥- می- ١٠٠- فا- ٢٠٠- سل - ١٤٠ - لا- ٢٦٠- سی - ١٠٠- دو
٢ - گام های سه گاه، شور و نغمه اصفهان در یک کوک - با بالا بردن یا کاهش دادن تنش چهار کلید: دو(٧-)، می بمل(٣٥ +)، فادیز (٤٣-) و سی (٤٩-) میتوانیم سه گام مختلف ساخته و با آن مرکب نوازی کنیم.

گام سه گاهِ سل: سل- ٢٠٠- لا-١٥١- سی- ١٤٢- دو-٢٠٧ - ر - ١٣٥- می بمل - ١٦٥ - فا- ٢٠٠- سل

برای نواختن گوشه مخالف در دستگاه سه گاه بجای کلید فا از کلید فادیز، یا در حقیقت فا ُسری استفاده میشود.
گام شور لا: لا- ١٥١- سی - ١٤٢- دو - ٢٠٧- ر - ٢٠٠- می - ١٠٠- فا - ٢٠٠ - سل -٢٠٠ -لا
در گام بالا سی (٤٩-) در حقیقت سی ُکرُن است. در بعضی از گوشه های شور و همچنین در بعضی از نغمات شورکلید می بمل (٣٥+) ُکرُن دوم را تشکیل میدهد و فاصله چهارم به ١٣٥ و پنجم به ١٦٥ سنت تبدیل میگردد.
نغمه اصفهان درکلید لا: لا- ١٠٠- سی بمل -٣٠٠- دو دیز- ١٠٠- ر -٢٠٠- می - ١٠٠- فا - ٢٠٠- سل -٢٠٠-لا
این گام با فواصل کروماتیک معتدل ساخته شده است و بعضی آنرا بنام اصفهان جدید میشناسند.
ده قطعه پیانوئ که توسط آقای رامین ذوالفنون بر روی پیانوی الکترونیکی اجرا و دراین مجموعه درج شده
است همه کم و بیش بر پایه گام هایی شبیه به گام های بالا بنا شده اند.

روش کوک کردن ِ پیانوی الکترونیکی:


در پیانوی الکترونیکی که مجهز به نرم افزار مخصوص کوک کردن (٢) باشد میتوان تنش هر کدام از دوازده کلیدِ هنگام را تا ٦٤ سنت بالا برد ویا کاهش داد. این کار بوسیله گذاشتن اعدادی از ٦٤- تا ٦٤+ در محل مخصوصی برای هر کلید انجام میشود. اگر کلیدی دارای عدد صفر باشد تنش آن با تنش ِ همان کلید در گام معتدل یکی است. بعد از تنظیم کردن یک هنگام، کلید های دیگر پیانو خود بخود تنظیم میشوند. این دوازده عددِ تنظیم که باسم آفسِت (٣) شناخته شده اند در حقیقت معرف کوک یک دستگاه مشخص در یک کلید معین ( کلید تونیک یا نت اول گام دیاتونیک) است. بنا بر این برای هر دستگاه میتوان دوازده گام دیاتونیک نوشت که فواصل صوتی هر یک با فواصل صوتی ِ یازده گام دیگریکسان است. دسترسی به این دوازده گام برای هر دستگاه، همنوازی را بآسانی ِ موسیقی اروپایی میکند، اگر چه در گام های سنتی اثری از اعتدال نیست. همچنین با همین نرم افزار میتوان آفست های ِ هریک از گام هارا بآسانی به بایگانی سپرد و در صورت لزوم هریک راکه مورد نیاز باشد درظرف چند ثانیه روی پیانو سوار کرد. با توجه باینکه پیانوی الکترونیکی میتواند صدای چندین صد ساز مختلف را ارائه بدهد، این ساز میتواند وسیله ای آسان برای گشایش تنوع و ایجاد چند صدایی در موسیقی ما بشود.
نرم افزار ِ "پرده" که بوسیله آقای دکتر علی رضایی ابداع و در جایگاه اینترنِتی بنام " ایرانیان مقیم آیوا" http://iowairan.com جا داده شده است گنجینه ای وسیع و در ضمن ساده در دسترسی ما قرار داده که با آن میتوانیم گام های ایرانی را، که قرن ها در این مرز و بوم رایج بوده و هست، زیر ذره بین فیزیکی و علمی قرار بدهیم. با این نرم افزار می توان کلیه دستگاه ها، نغمه ها وگوشه ها را، که در تمام ایران و یا در بخشی از آن رایجند، تحت مطالعه دقیق و سنجش با یکدیگر قرار داد و با انتخاب یک دستگاه و یک کلید تونیک میتوانیم هر دوازده آفسِت و هر هفت فاصله دیاتونیک را بدست آوریم. مضافا ً بر اینکه میتوان هر یک از آفست ها را بمیل خود تغییر داده و اثر آنرا در گام دیاتونیک مشاهده کرد ویا به پیروی نوازندگان پیانوی معمولی از گام معتدل شروع کرده و بمیل خود گام جدیدی بسازیم. بهر صورت اگربما عنایت کرده و از کشفیات خود در این موضوع مارا مستحضر کنید باعث سرفرازی اینجانب و آقای دکتر رضایی خواهد بود.
مجموعه سی پنج گام ِ دیاتونیکی که بهمراهِ نرم افزار "پرده " ارایه میشود گام هایی هستند که با همنوازی، با ارکسترهای سنتی ِ شناخته شده ایرانی و بعضی از خوانندگانی که سابقه درازی دراجرای آواز دارند بدست آمده است. منشأ این موزیک دیسکت هایی هستند که در دو دهه اخیر ببازار عرضه شده اند، ازجمله چندین دیسکت از گلهای رنگارنگ، ارکستر های استاد فرامرز پایور و استاد روح الله خالقی و کنسرت های خانم پریسا و آقای محمد رضا شجریان که در سالهای اخیر در اروپا یا در امریکا اجرا شده اند. با وجود تفاوت محسوسی که در بعضی از موزیک های محلی وجود دارد، بواسطه نداشتن آشنایی با آنها، سعی در جدا کردن آنها از بقیه نشده است - با اذعان بر اینکه ریشه و منشأ اکثر گوشه های سنتی بظن قوی همین آواز های محلی هستند.
چنانکه تلویحا ً در بالا اشاره شدهمنوازی با ساخته های استادان موسیقی، ویا بزعمی دیگرفراگرفتن سینه به سینه، کلید راهبردیست برای آشنا شدن بدستگاه ها و نغماتی که پایه و اساس موسیقی مارا تشکیل میدهند - ولی همصدا کردن پیانوی الکترونیکی با سازهای سنتی ایران کار دشواریست چونکه ساز های ما بر مبنای استاندارد های معمول ( لا مساوی ٤٤٠ هرتز ) کوک نمیشوند. اگرچه در پیانوی الکترو نیکی نرم افزاری وجود دارد بنام "میکرو تونینگ (٤) " که تنش همه کلید های پیانو را باندازه مشخص بالا برده و یا کاهش میدهد ولی متاسفانه این نرم افزار فقط در گام معتدل کاربرد دارد. تنها راه گذشت از این معضل استفاده کردن از اهرم "تغییر صوت (٥) " است که وسیله ایست برای بالا بردن و یا کاهش تنش صوتی و معمولا ً فقط در حین نواختن پیانو از آن استفاده میشود. با برداشتن فنری که خود بخود آنرا در وسط نگاه میدارد میتوان اهرم را برای اضافه یا کاهش کردن تنش تا ١٢٠٠ سنت بکار برد و از آن برای هم کوک کردن پیانو جهت همنوازی استفاده کرد.

نظرات شما عزیزان:

نام :

آدرس ایمیل:

وب سایت/بلاگ :

متن پیام:

نظر خصوصی

 کد را وارد نمایید:

 

 

 

عکس شما

آپلود عکس دلخواه: